जनै पूर्णिमा , गाइजात्रा : नेपाली परम्परा र संस्कृतिको झलकशंकर मान सिंहयो पर्वको पहिलो दिन जो पूर्णिमा को दिन हो, बौद्धहरु त्यो दिन लाई खुसी को रुपमा मनाउदछन् जब बुद्धले आफ्नो इच्छा र मायामा महारत हासिल गरेका थिए .. पूरा महिना बिहान सबेरै बिहान बौद्धहरु एक विशेष संगीत वाद्य बजाएर जुलुसमा स्वंभूनाथ जान्छन्। यस दिन बिभिन्न आस्था भएका नेपालीहरु समुद्रको सतह बाट निकै माथि अदृश्य शिव को दर्शन गर्न जान्छन् जो हिमनदी झील भित्र विश्राम गरी रहेको विषलाई निस्के पछि उनले ब्रह्माण्ड को रक्षा गर्न को लागी निलेका थिए । त्यसै दिन ललितपुर जिल्लाको पाटनको कुम्भेश्वरमा ठूलो संख्यामा मानिसहरु पोखरीमा नुहाउन जान्छन् जसलाई गोसाइँकुण्डको ग्लेशियर तालसँग “सब टेरिन”को सम्बन्ध रहेको बताइएको छ। कुम्भवेवार कुम्भेस्वर पोखरीको बिचमा महादेवको एउटा ठूलो प्रतिबिम्ब स्वरूप मुर्ति देखिएको छ।यस प्रकार हामी देख्छौं कि नेपाली बौद्ध वा गैर बौद्ध आफ्नो देवताहरुको लागी श्रद्धांजलि अर्पण गर्दछन् र देव-ऋण फिर्ता गर्ने कार्य गर्दछन्।आजको दिनको मन्त्र:”येन बद्धो वलीराजा दानवेन्द्रो महावलस् ।तेन त्वां प्रतिबध्नामि रक्षे मा चल मा चल ।।”अर्थात्:”जुन रक्षा (काँचो धागो)ले दानवहरुको महान राजा वलिलाई बाँधिएको थियो, म तिमीलाई त्यहि धागोले बाँध्दछु, यो रक्षा बन्धनले तिम्रो सदैव रक्षागर्नेछ ।” आजको दिनलाई नेपालभाषामा गुंपुन्हि पनि भनिन्छ। नेवार समुदायले आजको दिनलाई “गुंला महिनाको पुन्हि” अर्थात “गुंपुन्हि” भनेर मनाउँछन् । यसै अवसरमा उपत्यकाका भित्री सहरका बहाल विहारमा ‘बहिद्यः ब्वयेगु’ भनेर दीपङ्कर बुद्धका मूर्ति एवं यससँग सम्बन्धित अरू मूर्ति, सामान प्रदर्शनका लागि राखिन्छ ।यो दिन ब्राह्मण द्वारा नाडीको वरिपरि सुनौलो र कपासको डोरी बाँधेर मनाईन्छ- पुरातन समयमा बौद्धिक वा शिक्षक वर्गका प्रतिनिधिहरूले पनि यस्तै गरेको इतिहास को सरसरी समिक्षा गर्दा देखिन्छ । अतीतमा पवित्र धागो शिक्षा, ज्ञानको जीवनको लागी व्यक्तिको दीक्षा को प्रतीक थियो। यो सबै एक “ऋषिऋण ” को याद दिलाउँछ।वैदिक परम्पराअनुसार जनैलाई ज्ञानको धागोसमेत भनिन्छ। जनैका दुई डोरामध्ये एउटा डोरामा रहने तीन शिखालाई ब्रम्हा, विष्णु र महेश्वरको प्रतीकका रुपमा पुजिन्छ। अर्को डोराको तीनवटा शिखालाई भने कर्म, उपासना र ज्ञानको रुपमा मानिन्छ।यसै गरि ,जनैपूर्णीका दिन पितृलाई तर्पण दिने गरिन्छ। यस दिन काठमाडौंको पशुपति र मणिचूड, रसुवाको गोसाइँकुण्ड, ललितपुरको कुम्भेश्वर, सिन्धुपाल्चोकको पाँचपोखरी, धनुषाको जनकपुरधाम, धनुषसागर र गंगासागर, जुम्लाको दानसाधु एवम् नवलपरासीको त्रिवेणीधाम लगायतका ताल, पोखरी र कुण्डमा बिशेष मेला लाग्ने गर्छ। यस दिन पितृलाई तर्पण दिँदा मृत आत्माहरुको मनले शान्ति पाउने विश्वास छ।यो एक सद्भावको पर्व पनि हो I यो दिन तराईमा दिदी बहिनीले आफ्ना दाजुभाइको नाडीमा दीर्घायु तथा सुस्वास्थ्यको कामना गर्दै राखी बाँध्ने चलन रहेको छ। यस दिन दिदीबहिनी तथा दाजुभाइ एकै ठाउँमा जम्मा भएर राखी बाँधी गच्छेअनुसारको उपहार आदानप्रदान गर्छन्। पछिल्ला वर्षमा पहाडी समुदायमा पनि राखी बाँध्ने चलन बढ्दो छ।नेवारी समुदायले भने श्रावण शुक्ल पूर्णिमालाई गुँपुन्ही भनी मनाउने गर्दछन्। यस समुदायमा नौवटा गुडागुडी मिश्रण गरिएको “क्‍वाँटी” खाने प्रचलन छ। क्‍वाँटी विशेषगरी मास, मुगी, केराउ, बोडी, चना, राजमा, सिमी, भट्मास, मकै, बकुल्लालगायत कम्तीमा नौ थरी गुडागुडीको मिश्रणबाट बनेको हुन्छ। यसले शरीरमा ताप कायम राख्ने र वर्षायाममा लाग्ने चिसोका रोगबाट बच्ने शरीरलाई शक्ति दिने भएकाले यस दिन क्‍वाँटी खाने चलन रहेको छ ।नेपालमा यसको एउटा रोचक कथा सुरक्षित राखेको छ। त्यो दिन सुनौलो रंगको डोरी बाँधिएको हुन्छ र भनिन्छ कि राजा बली भूमिगत बनाएर “पाताल” बाट बाहिर आउँछन्, यो हेर्नको लागी कि उनको प्रजा राम्रो संग खुवाइएको छ कि छैन र सुनको रंग को डोरीहरु लाई सुनौली चूडीहरु को रूप मा लिन्छन् र सन्तुष्ट देखी फर्कन्छन्।गाइजात्रा :बिहान मृतकहरुको लागी प्रार्थना पछि, परिवार जुलुस शुरू हुन्छ। पारिवारिक पुजारी र साथमा संगीतकारहरुको पछि फूल को माला संग सजिएको कोमल गाई र निधार मा एक रातो टिक चिन्ह छ- वा उनको टाउको मा एक वैकल्पिक गाय मुखौटा द्वारा मृतक को घर बाट बजार परिक्रमा गरिन्छ ।गाईको प्रदर्शनीयो सामान्यतया सहमत छ र भनिएको छ कि उत्सव र चाडहरु मानव जीवन को आकर्षण हो। उनीहरु मा धार्मिक विश्वास, सामाजिक रीतिरिवाज र जनता को आर्थिक दृष्टिकोण को संरक्षण समेत समाहित रहेको हुन्छ । महोत्सव, जे होस्, प्रशंसा, डर र मानव मन को जिज्ञासा बाहिर संसार को माध्यम बाट शुरू भयो। उनीहरु प्रकृतिको अंश हुन्- । स्वर्ग वा नर्क को अवधारणा, हाम्रो चाडपर्वहरुको धेरैको आधारभूत घटना को परिणाम हो।एक हप्ता सम्म चल्ने नेपाल गाइजात्रIको विशिष्ट चाड नेपाली जीवन र दृष्टिकोण को धेरै रोचक चरणहरु लाई समेट्छ। समग्रमा त्यो पर्व हिन्दु जीवनको तीन “ऋण ” दर्शन- देव ऋण , ऋषि ऋण र पितृ ऋणको परिणाम हो जस्तो लाग्छ। चाडपर्वको बेला नेपालका जनताले आफ्ना देवता र शिक्षकहरुको ऋण तिर्छन्।गाय जात्रा गाई को प्रदर्शन हो र भगवान यम – मृत्यु को देवता को लागी समर्पित छ। यो रक्षा बन्धन र नेपालमा जनै पूर्णिमा को एक दिन पछि मनाईन्छ तर यस बर्ष एकै दिन परेको छ । इतिहासकारहरु को राय छ कि राजा प्रताप मल्ल एक पटक एक छोरा गुमाए र रानी उदास थियो। उनी बोल्न र प्रतिक्रिया दिन छाडे। राजाले एउटा प्रतिज्ञा गरे कि उनी रानीलाई हँसाउन सक्ने जो कोहीलाई पुरस्कृत गर्नेछन्। तेसैले, गाईजात्रा जुलुस को समयमा मानिसहरु रानी लाई खुसी बनाउन को लागी सामाजिक दुष्टताहरु र अन्य रीतिरिवाजहरुको मजाक बनाउन थाले। रानी अन्तमा हँसिन् र गाई जात्रा एक चलन भयो।समथर फाँटका गह्राहरुदेखि गैरिखेतसम्मको रोपाई सकिसक्यो होला, शुरुमा रोपेका धानहरु त अब गोड्ने बेला नै भइसकेको हुनपर्छ । भदौरे धानका वालाहरु फुट्न नि थालिसके र अब यो रोपाइपछिको आनन्दमय समयमा थप आनन्द थप्न लस्कर लागेर चाडपर्वहरु आउन थालेका छन् । वास्तवमा रोपाई पछिको सुस्केरा मार्ने समय हो यो, चाडवाडले जीवनमा एउटा बेग्लै रङ्ग थपिदिन्छ I

Leave a reply

जनै पूर्णिमा , गाइजात्रा : नेपाली परम्परा र संस्कृतिको झलक

शंकर मान सिंह

​यो पर्वको पहिलो दिन जो पूर्णिमा को दिन हो, बौद्धहरु त्यो दिन लाई खुसी को रुपमा मनाउदछन् जब बुद्धले आफ्नो इच्छा र मायामा महारत हासिल गरेका थिए .. पूरा महिना बिहान सबेरै बिहान बौद्धहरु एक विशेष संगीत वाद्य बजाएर जुलुसमा स्वंभूनाथ जान्छन्।   यस दिन बिभिन्न आस्था भएका नेपालीहरु समुद्रको सतह बाट निकै माथि अदृश्य शिव को दर्शन गर्न जान्छन् जो हिमनदी झील भित्र विश्राम गरी रहेको विषलाई निस्के पछि उनले ब्रह्माण्ड को रक्षा गर्न को लागी निलेका थिए ।  त्यसै दिन ललितपुर जिल्लाको पाटनको कुम्भेश्वरमा ठूलो संख्यामा मानिसहरु पोखरीमा नुहाउन जान्छन् जसलाई गोसाइँकुण्डको ग्लेशियर तालसँग “सब टेरिन”को सम्बन्ध रहेको बताइएको छ।  कुम्भवेवार कुम्भेस्वर पोखरीको बिचमा महादेवको एउटा ठूलो प्रतिबिम्ब स्वरूप मुर्ति देखिएको छ।
​यस प्रकार हामी देख्छौं कि नेपाली बौद्ध वा गैर बौद्ध आफ्नो देवताहरुको लागी श्रद्धांजलि अर्पण गर्दछन् र देव-ऋण फिर्ता गर्ने कार्य गर्दछन्।
आजको दिनको मन्त्र:

“येन बद्धो वलीराजा दानवेन्द्रो महावलस् ।
तेन त्वां प्रतिबध्नामि रक्षे मा चल मा चल ।।”

अर्थात्:

“जुन रक्षा (काँचो धागो)ले दानवहरुको महान राजा वलिलाई बाँधिएको थियो, म तिमीलाई त्यहि धागोले बाँध्दछु, यो रक्षा बन्धनले तिम्रो सदैव रक्षागर्नेछ ।” आजको दिनलाई नेपालभाषामा गुंपुन्हि पनि भनिन्छ। नेवार समुदायले आजको दिनलाई “गुंला महिनाको पुन्हि” अर्थात “गुंपुन्हि” भनेर मनाउँछन् । यसै अवसरमा उपत्यकाका भित्री सहरका बहाल विहारमा ‘बहिद्यः ब्वयेगु’ भनेर दीपङ्कर बुद्धका मूर्ति एवं यससँग सम्बन्धित अरू मूर्ति, सामान प्रदर्शनका लागि राखिन्छ ।​यो दिन ब्राह्मण द्वारा नाडीको वरिपरि सुनौलो र कपासको डोरी बाँधेर मनाईन्छ- पुरातन समयमा बौद्धिक वा शिक्षक वर्गका प्रतिनिधिहरूले पनि यस्तै गरेको इतिहास को सरसरी समिक्षा  गर्दा देखिन्छ ।  अतीतमा पवित्र धागो शिक्षा, ज्ञानको जीवनको लागी व्यक्तिको दीक्षा को प्रतीक थियो।  यो सबै एक “ऋषिऋण ” को याद दिलाउँछ।  

​वैदिक परम्पराअनुसार जनैलाई ज्ञानको धागोसमेत भनिन्छ। जनैका दुई डोरामध्ये एउटा डोरामा रहने तीन शिखालाई ब्रम्हा, विष्णु र महेश्वरको प्रतीकका रुपमा पुजिन्छ। अर्को डोराको तीनवटा शिखालाई भने कर्म, उपासना र ज्ञानको रुपमा मानिन्छ।

​यसै गरि ,जनैपूर्णीका दिन पितृलाई तर्पण दिने गरिन्छ। यस दिन काठमाडौंको पशुपति र मणिचूड, रसुवाको गोसाइँकुण्ड, ललितपुरको कुम्भेश्वर, सिन्धुपाल्चोकको पाँचपोखरी, धनुषाको जनकपुरधाम, धनुषसागर र गंगासागर, जुम्लाको दानसाधु एवम् नवलपरासीको त्रिवेणीधामलगायतका ताल, पोखरी र कुण्डमा बिशेष मेला लाग्ने गर्छ। यस दिन पितृलाई तर्पण दिँदा मृत आत्माहरुको मनले शान्ति पाउने विश्वास छ।

​यो एक सद्भावको पर्व पनि हो I यो दिन तराईमा दिदी बहिनीले आफ्ना दाजुभाइको नाडीमा दीर्घायु तथा सुस्वास्थ्यको कामना गर्दै राखी बाँध्ने चलन रहेको छ। यस दिन दिदीबहिनी तथा दाजुभाइ एकै ठाउँमा जम्मा भएर राखी बाँधी गच्छेअनुसारको उपहार आदानप्रदान गर्छन्। पछिल्ला वर्षमा पहाडी समुदायमा पनि राखी बाँध्ने चलन बढ्दो छ।

​नेवारी समुदायले भने श्रावण शुक्ल पूर्णिमालाई गुँपुन्ही भनी मनाउनेगर्दछन्। यस समुदायमा नौवटा गुडागुडी मिश्रण गरिएको “क्‍वाँटी” खाने प्रचलन छ। क्‍वाँटी विशेषगरी मास, मुगी, केराउ, बोडी, चना, राजमा, सिमी, भट्मास, मकै, बकुल्लालगायत कम्तीमा नौ थरी गुडागुडीको मिश्रणबाट बनेको हुन्छ। यसले शरीरमा ताप कायम राख्ने र वर्षायाममा लाग्ने चिसोका रोगबाट बच्ने शरीरलाई शक्ति दिने भएकाले यस दिन क्‍वाँटी खाने चलन रहेको छ ।

नेपालमा यसको एउटा रोचक कथा सुरक्षित राखेको छ।  त्यो दिन सुनौलो रंगको डोरी बाँधिएको हुन्छ र भनिन्छ कि राजा बली भूमिगत बनाएर “पाताल” बाट बाहिर आउँछन्, यो हेर्नको लागी कि उनको प्रजा राम्रो संग खुवाइएको छ कि छैन र सुनको रंग को डोरीहरु लाई सुनौली चूडीहरु को रूप मा लिन्छन् र सन्तुष्ट देखी फर्कन्छन्।  

गाइजात्रा :

​बिहान मृतकहरुको लागी प्रार्थना पछि, परिवार जुलुस शुरू हुन्छ।  पारिवारिक पुजारी र साथमा संगीतकारहरुको पछि फूल को माला संग सजिएको कोमल गाई र निधार मा एक रातो टिक चिन्ह छ- वा उनको टाउको मा एक वैकल्पिक गाय मुखौटा द्वारा मृतक को घर बाट बजार परिक्रमा  गरिन्छ ।  

गाईको प्रदर्शनी 

​यो सामान्यतया सहमत छ र भनिएको छ कि उत्सव र चाडहरु मानव जीवन को आकर्षण हो।  उनीहरु मा धार्मिक विश्वास, सामाजिक रीतिरिवाज र जनता को आर्थिक दृष्टिकोण को संरक्षण समेत समाहित रहेको हुन्छ ।  महोत्सव, जे होस्, प्रशंसा, डर र मानव मन को जिज्ञासा बाहिर संसार को माध्यम बाट शुरू भयो।  उनीहरु प्रकृतिको अंश हुन्- ।  स्वर्ग वा नर्क को अवधारणा, हाम्रो चाडपर्वहरुको धेरैको आधारभूत घटना को परिणाम हो।

​एक हप्ता सम्म चल्ने नेपाल गाइजात्रIको विशिष्ट चाड नेपाली जीवन र दृष्टिकोण को धेरै रोचक चरणहरु लाई समेट्छ।  समग्रमा त्यो पर्व हिन्दु जीवनको तीन “ऋण ” दर्शन- देव ऋण , ऋषि ऋण र पितृ ऋणको परिणाम हो जस्तो लाग्छ।  चाडपर्वको बेला नेपालका जनताले आफ्ना देवता र शिक्षकहरुको ऋण तिर्छन्।

​गाय जात्रा गाई को प्रदर्शन हो र भगवान यम – मृत्यु को देवता को लागी समर्पित छ।  यो रक्षा बन्धन र नेपालमा जनै पूर्णिमा को एक दिन पछि मनाईन्छ तर यस बर्ष एकै दिन परेको छ  ।  इतिहासकारहरु को राय छ कि राजा प्रताप मल्ल एक पटक एक छोरा गुमाए र रानी उदास थियो।  उनी बोल्न र प्रतिक्रिया दिन छाडे।  राजाले एउटा प्रतिज्ञा गरे कि उनी रानीलाई हँसाउन सक्ने जो कोहीलाई पुरस्कृत गर्नेछन्।  तेसैले, गाईजात्रा जुलुस को समयमा मानिसहरु रानी लाई खुसी बनाउन को लागी सामाजिक दुष्टताहरु र अन्य रीतिरिवाजहरुको मजाक बनाउन थाले।  रानी अन्तमा हँसिन् र गाई जात्रा एक चलन भयो।

​समथर फाँटका गह्राहरुदेखि गैरिखेतसम्मको रोपाई सकिसक्यो होला, शुरुमा रोपेका धानहरु त अब गोड्ने बेला नै भइसकेको हुनपर्छ । भदौरे धानका वालाहरु फुट्न नि थालिसके र अब यो रोपाइपछिको आनन्दमय समयमा थप आनन्द थप्न लस्कर लागेर चाडपर्वहरु आउन थालेका छन् ।वास्तवमा रोपाई पछिको सुस्केरा मार्ने समय हो यो, चाडवाडले जीवनमा एउटा बेग्लै रङ्ग थपिदिन्छ I 

समाज परिवर्तनको गति

Leave a reply

संसार पहिलेभन्दा छिटो परिवर्तन हुँदै छ। विश्वव्यापी रूपमा, राजनीतिक परिदृश्य परिवर्तन हुँदै छ। टेक्नोलोजीले सबै विषय परिवर्तन गर्दै छ, वातावरणीय दबाब डरलाग्दो तहमा पुग्दै छन्। संसारको लगभग हरेक भागमा तनाव बढिरहेको छ। राजनीतिक रूपमा परिवर्तन पनि हुँदै छ। सामाजिक रूपमा असुरक्षित भएको छ। बिस्तारै यो तीव्र गति स्वयं–सिर्जित तर अनियन्त्रित अशान्तिमा परिणत हुँदै छ। विकास एक सार्वभौमिक घटना भएकाले, मानिसमा पनि परिवर्तनका लागि प्राकृतिक झुकाव हुनु स्वाभाविक हो।
— Read on gorkhapatraonline.com/news/21017